Katatonia: co to, objawy i leczenie – kompendium wiedzy

Katatonia co to? Definicja i historia pojęcia

Katatonia to złożony zespół psychopatologiczny, który charakteryzuje się znacznymi zaburzeniami aktywności ruchowej. Może ona przybierać formę zarówno nadmiernego, bezcelowego pobudzenia (agitacji), jak i spowolnienia, aż do całkowitego znieruchomienia (stuporu). Kluczowym elementem jest również utrudnienie lub całkowite zniesienie kontaktu pacjenta z otoczeniem. W ujęciu historycznym pojęcie katatonii ewoluowało. Początkowo wiązano je głównie ze schizofrenią, jednak współczesna medycyna, w tym najnowsza klasyfikacja ICD-11, rozpoznaje ją szerzej – jako schizofrenię katatoniczną lub organiczne zaburzenia katatoniczne, co podkreśla jej związek z problemami zarówno psychicznymi, jak i somatycznymi.

Zespół katatoniczny – czym jest?

Zespół katatoniczny jest kliniczną manifestacją katatonii, obejmującą szerokie spektrum objawów ruchowych i behawioralnych. Jego istotą jest dezorganizacja motoryki, która może oscylować między skrajnościami: od osłupienia, w którym pacjent jest nieruchomy i niemy, po gwałtowną, niekontrolowaną agitację. Do typowych, choć nie zawsze obecnych, manifestacji należą także echolalia, czyli automatyczne powtarzanie zasłyszanych słów, oraz echopraksja, polegająca na naśladowaniu ruchów innych osób. Rozpoznanie zespołu katatonicznego wskazuje na potrzebę pilnej diagnostyki w celu ustalenia jego źródła, które może być zarówno psychiczne, jak i neurologiczne.

Rys historyczny i klasyfikacja ICD-10

W historii psychiatrii katatonia była obserwowana od dawna, lecz jej rozumienie zmieniało się wraz z rozwojem wiedzy medycznej. Przez wiele lat, w ramach klasyfikacji ICD-10, traktowano ją przede wszystkim jako podtyp schizofrenii – schizofrenię katatoniczną. Taka kategoryzacja wskazywała na jej domniemane psychotyczne podłoże. Już wtedy jednak dostrzegano, że podobne objawy mogą towarzyszyć również innym zaburzeniom psychicznym, np. afektywnym. Najnowsza klasyfikacja ICD-11 znacząco rozszerza to podejście, wprowadzając odrębną kategorię organicznych zaburzeń katatonicznych. Podkreśla to, że zespół ten może wynikać z wielu różnych przyczyn, w tym chorób neurologicznych, metabolicznych czy zatruć, co stanowi istotną zmianę w jego postrzeganiu.

Jakie objawy ma katatonia? Kluczowe symptomy

Zespół katatoniczny objawia się szerokim spektrum symptomów, których nasilenie i charakter są zmienne. Obejmują one przede wszystkim zaburzoną aktywność ruchową, wahającą się od znacznego spowolnienia i znieruchomienia (osłupienie, stupor) do nadmiernego, chaotycznego pobudzenia (agitacja). Charakterystyczne jest zerwanie kontaktu z otoczeniem, często manifestujące się mutyzmem, czyli uporczywym milczeniem. Wśród specyficznych objawów ruchowych wyróżnia się echolalię (powtarzanie słów) i echopraksję (naśladowanie ruchów), a także manieryzmy (dziwaczne, stylizowane ruchy), posturyzm (przyjmowanie i utrzymywanie nienaturalnych pozycji ciała), giętkość woskową oraz negatywizm, czyli bezsensowny opór wobec poleceń lub prób poruszenia pacjenta.

Stupor katatoniczny i pobudzenie

Katatonia manifestuje się dwiema skrajnymi formami aktywności ruchowej: stuporem i pobudzeniem. Stupor katatoniczny to stan głębokiego zahamowania psychoruchowego, cechujący się niemal całkowitym znieruchomieniem, osłupieniem i mutyzmem. Pacjent w stuporze nie reaguje na bodźce zewnętrzne, a jego mięśnie mogą być bardzo napięte (sztywność mięśniowa). Na przeciwległym biegunie znajduje się pobudzenie katatoniczne – stan nadmiernej, bezcelowej i często gwałtownej aktywności ruchowej. Niezależnie od formy, nasilenie objawów może się zmieniać, a w obu przypadkach mogą dodatkowo występować zjawiska echa, takie jak powtarzanie słów (echolalia) lub ruchów (echopraksja).

Giętkość woskowa, mutyzm i inne znaki

Wśród najbardziej charakterystycznych, choć nie zawsze obecnych, objawów katatonii znajduje się giętkość woskowa (cerea flexibilitas). Polega ona na tym, że kończyny pacjenta można biernie ułożyć w dowolnej, często nienaturalnej pozycji, a on sam będzie ją utrzymywał przez długi czas, jakby był wykonany z wosku. Równie uderzającym symptomem jest mutyzm, czyli całkowity brak mowy przy zachowanej fizycznej zdolności do mówienia. Obraz kliniczny uzupełniają inne zaburzenia ruchowe, takie jak stereotypie (mechaniczne powtarzanie tych samych ruchów), manieryzmy (dziwaczne, stylizowane gesty) czy negatywizm, który może przybierać formę aktywnego oporu lub biernego zastygania w odpowiedzi na polecenia.

Brak kontaktu z rzeczywistością

Jednym z fundamentów diagnozy katatonii jest utrudnienie lub całkowite zniesienie kontaktu pacjenta z otoczeniem. Objaw ten manifestuje się poprzez głęboko zaburzone zachowanie i zmienioną świadomość. Pacjenci mogą sprawiać wrażenie odciętych od rzeczywistości, pogrążonych we własnym świecie. Wyraża się to skrajnym wycofaniem, które w najcięższej postaci prowadzi do stuporu, gdzie reakcja na bodźce zewnętrzne jest minimalna lub nieobecna. Nawet jeśli pacjent nie jest całkowicie nieruchomy, jego interakcje są zaburzone. Mutyzm uniemożliwia komunikację werbalną, a zjawiska takie jak echolalia czy echopraksja, choć są formą reakcji, świadczą o braku celowego, świadomego kontaktu i przetwarzania informacji z otoczenia.

Przyczyny katatonii – co ją wywołuje?

Katatonia nie jest samodzielną chorobą, lecz zespołem objawów będącym manifestacją różnorodnych zaburzeń o podłożu psychicznym lub somatycznym. Zgodnie z klasyfikacją ICD-11, jej przyczyny dzieli się na dwie główne grupy, co odzwierciedla kategoryzacja na schizofrenię katatoniczną i organiczne zaburzenia katatoniczne. Do najczęstszych przyczyn psychiatrycznych zalicza się schizofrenię, chorobę afektywną dwubiegunową (zwłaszcza w fazie manii lub ciężkiej depresji) oraz ciężkie epizody depresyjne z objawami psychotycznymi. Z kolei organiczne podłoże katatonii może obejmować szerokie spektrum schorzeń neurologicznych (np. urazy głowy, padaczka, guzy mózgu, zapalenie mózgu), metabolicznych, infekcyjnych, autoimmunologicznych, a także zatruć lekami lub substancjami psychoaktywnymi.

Choroby psychiczne i neurologiczne

Katatonia często jest manifestacją głębszych problemów zdrowotnych, zarówno psychicznych, jak i neurologicznych. W psychiatrii najczęściej kojarzona jest ze schizofrenią, ale może również występować w przebiegu choroby afektywnej dwubiegunowej czy ciężkich epizodów depresji. Z drugiej strony, organiczne podłoże zespołu katatonicznego jest równie istotne. Stany neurologiczne, takie jak przebyte urazy czaszkowo-mózgowe, guzy ośrodkowego układu nerwowego, padaczka czy choroby neurodegeneracyjne, mogą wywołać pełnoobjawowy zespół katatoniczny. Właśnie dlatego precyzyjna diagnoza przyczyn wymaga często ścisłej współpracy lekarza psychiatry i neurologa, aby odróżnić podłoże czynnościowe od organicznego i wdrożyć odpowiednie leczenie.

Zaburzenia metaboliczne i infekcyjne

Istotną, choć czasem pomijaną, grupę przyczyn katatonii stanowią poważne zaburzenia ogólnoustrojowe. Choroby infekcyjne, szczególnie te z zajęciem ośrodkowego układu nerwowego (np. zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych), ale także ciężkie infekcje ogólnoustrojowe, mogą prowadzić do rozwoju tego zespołu. Podobnie działają poważne zaburzenia metaboliczne, takie jak kwasica, mocznica, niewydolność wątroby czy znaczne wahania poziomu elektrolitów. Wpływają one toksycznie na funkcjonowanie mózgu, co może manifestować się objawami ruchowymi i psychicznymi typowymi dla katatonii. W takich przypadkach zespół katatoniczny jest sygnałem alarmowym wskazującym na poważny stan somatyczny, wymagający pilnej interwencji internistycznej lub neurologicznej.

Diagnostyka i rozpoznanie katatonii

Diagnostyka katatonii opiera się przede wszystkim na wnikliwej obserwacji klinicznej pacjenta oraz szczegółowym wywiadzie zebranym od rodziny lub świadków. Kluczową rolę odgrywa lekarz psychiatra, który ocenia obecność i nasilenie charakterystycznych objawów ruchowych, takich jak stupor, sztywność, giętkość woskowa, mutyzm, agitacja, negatywizm oraz zjawiska echa. Rozpoznanie ułatwiają standaryzowane skale oceny, np. Skala Katatonii Busha-Francisa (BFCRS). Ponieważ katatonia może mieć podłoże organiczne, niezbędne jest wykluczenie przyczyn somatycznych. W tym celu zleca się badania laboratoryjne, neuroobrazowe (TK lub MRI głowy) oraz, w uzasadnionych przypadkach, konsultację neurologiczną.

Rola psychiatry i neurologa

W procesie diagnozy i leczenia katatonii często niezbędna jest współpraca specjalistów z różnych dziedzin. Psychiatra pełni główną rolę w rozpoznawaniu objawów behawioralnych i psychicznych, różnicowaniu katatonii z innymi zaburzeniami oraz wdrażaniu leczenia, zwłaszcza gdy jej przyczyną jest choroba psychiczna. To on decyduje o zastosowaniu benzodiazepin czy terapii elektrowstrząsowej. Rola neurologa staje się kluczowa, gdy istnieje podejrzenie organicznego podłoża zespołu. Przeprowadza on szczegółową ocenę neurologiczną i zleca odpowiednie badania, aby zidentyfikować lub wykluczyć takie przyczyny jak guzy mózgu, padaczka, udar czy stany zapalne. Wspólna ocena obu specjalistów pozwala na postawienie trafnej diagnozy i wdrożenie celowanego leczenia.

Kryteria diagnostyczne i obserwacja

Rozpoznanie katatonii opiera się na stwierdzeniu określonej liczby charakterystycznych objawów na podstawie obserwacji pacjenta. Według klasyfikacji DSM-5, do postawienia diagnozy wymagane jest wystąpienie co najmniej trzech z dwunastu kluczowych symptomów, do których należą m.in. stupor, katalepsja, giętkość woskowa, mutyzm, negatywizm, posturyzm, manieryzmy, stereotypie, agitacja, grymasy oraz echolalia i echopraksja. Lekarz psychiatra jest głównym specjalistą stawiającym rozpoznanie, jednak w każdym przypadku konieczne jest wykluczenie podłoża somatycznego. Dokładna obserwacja zachowania, reakcji na bodźce oraz ocena napięcia mięśniowego i funkcji motorycznych są fundamentem trafnej diagnozy, która determinuje dalsze postępowanie.

Leczenie katatonii – skuteczne terapie

Leczenie katatonii jest stanem pilnym i ma na celu jak najszybsze przerwanie zespołu objawów oraz leczenie choroby podstawowej. Terapia pierwszego rzutu opiera się na dwóch głównych metodach: farmakoterapii i terapii elektrowstrząsowej (ECT). Najczęściej stosowanymi i wysoce skutecznymi lekami są benzodiazepiny podawane w wysokich dawkach (np. lorazepam), które często przynoszą szybką poprawę. Jeśli leczenie farmakologiczne jest nieskuteczne lub stan pacjenta jest bardzo ciężki, metodą z wyboru staje się terapia elektrowstrząsowa, uznawana za najskuteczniejszą formę leczenia katatonii. Równolegle prowadzi się leczenie choroby leżącej u podłoża zespołu, np. za pomocą leków przeciwpsychotycznych czy przeciwdepresyjnych.

Farmakoterapia i jej wyzwania

Farmakoterapia jest podstawą leczenia katatonii, a jej fundamentem są benzodiazepiny, zwłaszcza lorazepam. Leki te, podawane dożylnie lub doustnie, często prowadzą do szybkiej redukcji objawów ruchowych, takich jak sztywność, negatywizm czy stupor. Wyzwanie polega jednak na tym, że katatonia może być wywołana przez różne schorzenia, co wymaga zróżnicowanego podejścia. Należy zachować ostrożność przy stosowaniu leków przeciwpsychotycznych, zwłaszcza klasycznych, ponieważ mogą one nasilić objawy, a nawet wywołać złośliwy zespół neuroleptyczny, który jest stanem zagrożenia życia. Dlatego terapia musi być ściśle monitorowana przez psychiatrę, który dobiera leki w zależności od przyczyny i dominujących objawów, dążąc do przywrócenia pacjentowi kontaktu z otoczeniem.

Terapia elektrowstrząsowa (ECT)

Terapia elektrowstrząsowa (ECT) jest jedną z najskuteczniejszych i najszybciej działających metod leczenia katatonii, szczególnie w jej ciężkich postaciach, takich jak złośliwa katatonia, lub gdy farmakoterapia benzodiazepinami zawodzi. Procedura polega na wywołaniu kontrolowanego napadu drgawkowego za pomocą prądu elektrycznego, co odbywa się w znieczuleniu ogólnym i z podaniem leków zwiotczających mięśnie. ECT przynosi poprawę u ponad 80% pacjentów, szybko redukując objawy stuporu, pobudzenia, mutyzmu i negatywizmu. Pomaga przywrócić prawidłowe funkcjonowanie neuroprzekaźników w mózgu. Mimo kontrowersji, w leczeniu katatonii jest to często procedura ratująca życie, znacząco poprawiająca rokowania.

Powikłania i zagrożenia związane z katatonią

Nieleczona katatonia jest stanem poważnym, niosącym ryzyko licznych i groźnych dla życia powikłań. Długotrwałe znieruchomienie w stanie stuporu prowadzi do odwodnienia, niedożywienia, zakrzepicy żył głębokich, przykurczów mięśniowych oraz odleżyn i wtórnych zakażeń. Z kolei stany nasilonej agitacji i nadpobudliwości psychoruchowej grożą samookaleczeniami, urazami fizycznymi oraz skrajnym wyczerpaniem organizmu. Najpoważniejszym powikłaniem jest złośliwa katatonia, która łączy objawy psychoruchowe z niestabilnością autonomiczną (wysoka gorączka, wahania ciśnienia, tachykardia) i może prowadzić do niewydolności wielonarządowej i zgonu.

Stan zagrożenia życia

Katatonia, szczególnie w swojej złośliwej formie, stanowi bezpośredni stan zagrożenia życia i wymaga natychmiastowej interwencji na oddziale intensywnej terapii. Długotrwałe znieruchomienie prowadzi do kaskady groźnych powikłań somatycznych: odwodnienia, ostrej niewydolności nerek, zaburzeń elektrolitowych, zakrzepicy i zatorowości płucnej. Pacjent nie jest w stanie samodzielnie jeść ani pić, co prowadzi do wyniszczenia. Podobnie niekontrolowana agitacja może skutkować rabdomiolizą (rozpadem mięśni) i wyczerpaniem. Zrozumienie, że katatonia to nie tylko zaburzenie psychiczne, ale potencjalnie śmiertelny stan medyczny, jest kluczowe dla szybkiego wdrożenia leczenia ratującego życie, takiego jak ECT.

Ryzyko zachłystowego zapalenia płuc

Jednym z poważnych powikłań somatycznych katatonii jest zachłystowe zapalenie płuc. W stanie stuporu lub przy nasilonej sztywności mięśniowej pacjenci mają znacznie upośledzony odruch połykania i kaszlu. W konsekwencji ślina, pokarm lub płyny mogą zamiast do przełyku trafiać do dróg oddechowych. Przedostanie się treści pokarmowej lub flory bakteryjnej z jamy ustnej do płuc prowadzi do rozwoju ciężkiego zapalenia, które jest trudne w leczeniu i może prowadzić do sepsy oraz niewydolności oddechowej. Ryzyko to podkreśla konieczność starannej opieki pielęgniarskiej, w tym dbałości o higienę jamy ustnej i, w razie potrzeby, żywienia przez sondę, aby zapobiec temu groźnemu dla życia powikłaniu.