Aspartam: prawda o bezpieczeństwie i kontrowersjach

Aspartam: czym jest ten popularny słodzik?

Aspartam, znany pod kodem E951, to jeden z najpowszechniej stosowanych i rozpoznawalnych sztucznych słodzików. Jest to syntetyczny związek chemiczny, a konkretnie dipeptyd złożony z dwóch aminokwasów: kwasu asparaginowego i fenyloalaniny. Ta unikalna budowa sprawia, że aspartam jest około 200 razy słodszy od tradycyjnego cukru (sacharozy), dzięki czemu już niewielka jego ilość zapewnia intensywny słodki smak, dostarczając przy tym minimalną liczbę kalorii. Cecha ta czyni go cennym zamiennikiem cukru w licznych produktach spożywczych.

Głównym zadaniem aspartamu jest obniżanie kaloryczności żywności i napojów, co ma kluczowe znaczenie w strategiach dietetycznych ukierunkowanych na kontrolę masy ciała oraz wspieranie walki z nadwagą i otyłością. Substancję tę znajdziemy w szerokiej gamie produktów, od napojów typu “light”, przez gumy do żucia, po desery i niektóre suplementy diety. Po spożyciu aspartam ulega w organizmie szybkiemu metabolizmowi, rozkładając się na swoje składowe aminokwasy oraz niewielką ilość metanolu. Ze względu na obecność fenyloalaniny, produkty zawierające ten słodzik muszą być wyraźnie oznakowane. Ostrzeżenie to jest skierowane przede wszystkim do osób cierpiących na fenyloketonurię (PKU), dla których gromadzenie się tego aminokwasu w organizmie jest toksyczne. Mimo swojej powszechności, aspartam pozostaje przedmiotem licznych kontrowersji i ciągłych badań, co podkreśla jego złożony status jako dodatku do żywności.

E951: skład chemiczny i właściwości

E951, czyli aspartam, to syntetyczny słodzik, którego właściwości wynikają bezpośrednio z jego budowy chemicznej. Jako dipeptyd, składa się z dwóch aminokwasów: kwasu asparaginowego i fenyloalaniny, połączonych estrem metylowym. Ta struktura determinuje nie tylko jego intensywną słodycz, ale również sposób, w jaki jest przetwarzany przez organizm.

W układzie pokarmowym aspartam jest całkowicie hydrolizowany do swoich składowych: wspomnianych aminokwasów oraz metanolu. Metanol następnie przekształca się w formaldehyd i kwas mrówkowy, co budzi pewne obawy, choć jego ilość powstająca ze spożycia aspartamu w ramach dopuszczalnych norm jest uznawana za niewielką. Obecność fenyloalaniny sprawia, że osoby z rzadką chorobą genetyczną, fenyloketonurią (PKU), muszą bezwzględnie unikać tej substancji.

Kluczową właściwością aspartamu jest jego słodkość, około 200 razy większa niż sacharozy, co pozwala na minimalne użycie i znikomą kaloryczność produktów. Istotną cechą jest również jego niestabilność termiczna. W przeciwieństwie do słodzików takich jak sukraloza, aspartam traci swoje właściwości słodzące w wysokich temperaturach oraz w środowisku o wysokiej kwasowości. Z tego powodu rzadko stosuje się go w produktach wymagających pieczenia czy gotowania, a jego zastosowanie ogranicza się głównie do produktów chłodzonych i o krótkim terminie przydatności.

Gdzie występuje aspartam? produkty i zastosowanie

Aspartam (E951) jest jednym z najczęściej spotykanych sztucznych słodzików na świecie, cenionym za intensywną słodycz przy niemal zerowej kaloryczności. Dzięki tym właściwościom stał się kluczowym składnikiem w przemyśle spożywczym, zwłaszcza w segmencie produktów o obniżonej wartości energetycznej.

Jego główne zastosowanie to słodzenie żywności i napojów typu “light” lub “zero”, dedykowanych osobom kontrolującym masę ciała, walczącym z otyłością lub zmagającym się z cukrzycą. Aspartam można znaleźć w:
* napojach gazowanych i niegazowanych bez cukru,
* sokach i nektarach o obniżonej kaloryczności,
* jogurtach owocowych, serkach i deserach mlecznych,
* gumach do żucia i cukierkach bez cukru,
* galaretkach, budyniach i innych deserach w proszku,
* niektórych lekach (np. tabletkach musujących) i suplementach diety.

Należy pamiętać, że ze względu na rozpad na fenyloalaninę, etykiety produktów z aspartamem muszą zawierać ostrzeżenie dla osób chorych na fenyloketonurię (PKU). Ponadto jego niestabilność w wysokiej temperaturze ogranicza użycie w produktach piekarniczych i cukierniczych, które wymagają obróbki cieplnej. Mimo szerokiego zastosowania, jego obecność w produkcie jest zawsze wyraźnie zaznaczona na liście składników.

Bezpieczeństwo spożycia: czy aspartam jest szkodliwy?

Kwestia bezpieczeństwa aspartamu (E951) od lat wywołuje intensywne debaty naukowe i publiczne. Odpowiedź na pytanie o jego szkodliwość jest złożona i zależy od analizy wielu czynników. Pierwszym i bezdyskusyjnym zagrożeniem jest jego spożycie przez osoby cierpiące na fenyloketonurię (PKU). Metabolizm aspartamu uwalnia fenyloalaninę, aminokwas, którego wysokie stężenie jest toksyczne dla chorych na PKU i może prowadzić do nieodwracalnych uszkodzeń neurologicznych.

Dla populacji ogólnej dyskusja koncentruje się wokół potencjalnego działania rakotwórczego. W 2023 roku Międzynarodowa Agencja Badań nad Rakiem (IARC) zaklasyfikowała aspartam do Grupy 2B jako „prawdopodobnie rakotwórczy dla ludzi”, opierając swoją ocenę na „ograniczonych dowodach” pochodzących z badań epidemiologicznych. Niepokój wzbudzają również nowsze badania (z lat 2020-2021), które sugerują, że w wysokich stężeniach aspartam może wykazywać działanie proangiogenne, czyli wspierające tworzenie naczyń krwionośnych zasilających guzy, a także potencjalnie zwiększać populację komórek macierzystych raka trzustki.

Z drugiej strony, czołowe agencje ds. bezpieczeństwa żywności, takie jak EFSA czy JECFA, podtrzymują swoje stanowisko, że aspartam jest bezpieczny w ramach ustalonej dopuszczalnej dziennej dawki (ADI). Podkreśla się jego rolę jako zamiennika cukru w walce z otyłością. Konsensus naukowy wskazuje, że sporadyczne spożycie aspartamu nie stanowi zagrożenia dla większości osób, jednak zaleca się ostrożność kobietom w ciąży.

Dopuszczalna dzienna dawka (ADI): co to znaczy dla ciebie?

Dopuszczalna dzienna dawka (ADI, z ang. Acceptable Daily Intake) to fundamentalny wskaźnik bezpieczeństwa dla dodatków do żywności, takich jak aspartam (E951). Określa on ilość substancji, którą można bezpiecznie spożywać każdego dnia przez całe życie, bez zauważalnego ryzyka dla zdrowia. Międzynarodowe organy regulacyjne, w tym Wspólny Komitet Ekspertów FAO/WHO ds. Dodatków do Żywności (JECFA) oraz Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA), ustaliły ADI dla aspartamu na poziomie 40 mg na kilogram masy ciała dziennie.

W praktyce oznacza to, że dorosła osoba ważąca 70 kg musiałaby spożyć około 2800 mg aspartamu dziennie, co odpowiada wypiciu od 4 do 14 puszek napoju dietetycznego (w zależności od zawartości słodzika), aby osiągnąć ten limit. Przekroczenie ADI przy normalnej, zróżnicowanej diecie jest więc mało prawdopodobne dla większości konsumentów.

Mimo to, klasyfikacja aspartamu przez IARC do Grupy 2B (“prawdopodobnie rakotwórczy”) stanowi sygnał do zachowania rozwagi, zwłaszcza przy długotrwałym i regularnym spożywaniu dużych ilości produktów z tym słodzikiem. Zrozumienie ADI pozwala na świadome podejście do diety, podkreślając wagę umiaru i konieczność czytania etykiet, aby kontrolować całkowite spożycie sztucznych słodzików. Dla osób z fenyloketonurią (PKU) oraz kobiet w ciąży zalecana jest szczególna ostrożność, niezależnie od ustalonych limitów ADI.

Opinie międzynarodowych organizacji: WHO, IARC, EFSA

Opinie na temat bezpieczeństwa aspartamu (E951) różnią się w zależności od organizacji, która dokonuje oceny, co odzwierciedla złożoność dostępnych danych naukowych. Kluczowe stanowiska w tej debacie zajmują trzy instytucje: Międzynarodowa Agencja Badań nad Rakiem (IARC), Wspólny Komitet Ekspertów FAO/WHO ds. Dodatków do Żywności (JECFA) oraz Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA).

W 2023 roku IARC, będąca agendą Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) specjalizującą się w badaniach nad rakiem, zaklasyfikowała aspartam do Grupy 2B – „prawdopodobnie rakotwórczy dla ludzi”. Decyzja ta opierała się na „ograniczonych dowodach” wskazujących na związek z rakiem wątrobowokomórkowym u ludzi oraz na dowodach z badań na zwierzętach i badaniach mechanistycznych.

Niemal równocześnie JECFA, komitet WHO i FAO odpowiedzialny za ocenę ryzyka, podtrzymał swoje wcześniejsze stanowisko, stwierdzając, że spożycie aspartamu w ramach ustalonej dopuszczalnej dziennej dawki (ADI) wynoszącej 40 mg/kg masy ciała jest bezpieczne.

Podobnie EFSA, po przeprowadzeniu w 2013 roku jednej z najbardziej kompleksowych reewaluacji aspartamu, potwierdziła jego bezpieczeństwo dla ogółu populacji w granicach ADI.

Wszystkie organizacje są zgodne w jednej kwestii: aspartam jest bezwzględnie przeciwwskazany dla osób z fenyloketonurią (PKU). Rozbieżności w ocenach IARC i JECFA/EFSA wynikają z różnych metodologii – IARC ocenia potencjalne zagrożenie (hazard), podczas gdy JECFA i EFSA oceniają realne ryzyko przy typowym poziomie spożycia.

Aspartam a nowotwory: najnowsze doniesienia i klasyfikacje

Związek aspartamu z chorobami nowotworowymi jest jednym z najbardziej kontrowersyjnych i badanych aspektów jego bezpieczeństwa. Przez dekady temat ten budził emocje, a przełomem w debacie stała się decyzja Międzynarodowej Agencji Badań nad Rakiem (IARC) z lipca 2023 roku. IARC, po przeglądzie dostępnej literatury naukowej, zaklasyfikowała aspartam do Grupy 2B, co oznacza, że jest on „prawdopodobnie rakotwórc